Passato prossimo i imperfetto w pigułce: kiedy i jak ich używać?

Każdy, kto nawet stosunkowo niedawno rozpoczął swoją przygodę z nauką języka włoskiego, natknął się na jedno z podstawowych zagadnień gramatycznych, mianowicie czasy przeszłe passato prossimo i imperfetto.

W premierowym wpisie poświęconym włoskiej gramatyce postaram się wyjaśnić wszystkie niezbędne informacje, w które powinniśmy wyposażyć się, by móc poprawnie posługiwać się tymi dwoma bardzo często używanymi czasami.

W dzisiejszym wpisie skupię się przede wszystkim na użyciu tych czasów w konkretnych sytuacjach komunikacyjnych, mniej zaś powiem o formowaniu ich. Czasy te będziemy rozważać w trybie oznajmującym czyli indicativo.

Na koniec przygotowałam dwa krótkie ćwiczenia, które pozwolą ci przećwiczyć omówione dzisiaj zagadnienia. Zachęcam również do zapoznania się z przygotowaną przeze mnie listą najlepszych książek do nauki włoskiego, na której nie zabrakło bardzo wartościowych podręczników do gramatyki.

Passato prossimo w pigułce

Zacznijmy od passato prossimo. Poniżej wyjaśniam w skondensowany sposób jego budowę i inne zagadnienia związane z tworzeniem tego czasu.

Budowa passato prossimo

Passato prossimo to czas przeszły złożony, ponieważ składa się z dwóch elementów. Pierwszym z nich jest tzw. ausiliare czyli czasownik posiłkowy: essere lub avere. W tym wypadku nie niosą one znaczenia „być” i „mieć”, ale „pomagają” utworzyć orzeczenie.

Drugim elementem jest participio passato – forma czasownika, która jest nośnikiem faktycznego znaczenia.

Participio passato może być regularny lub nieregularny. Regularne formy tworzymy według reguł, które przedstawia poniższy obrazek:

Jeśli uczysz się innych obcych języków, zwłaszcza europejskich, na pewno wiesz, że trzeba w pewnym momencie przyswoić sobie nieregularne formy czasowników. Poniżej znajdują się niektóre nieregularne formy participio passato:

W czasie passato prossimo odmieniamy przede wszystkim czasownik posiłkowy – tak, jak w czasie teraźniejszym. Przykładowo: Ja zrobiłam – Ho fatto, Ty zrobiłeś – Hai fatto, Oni zrobili – Hanno fatto itd.

Końcówki participio passato

Participio passato odmieniamy jak przymiotnik, kiedy połączony jest z essere, ewentualnie, kiedy na początku dołączymy jeszcze pronome diretto.

W przypadku essere końcówka participio uzależniona jest od podmiotu, którego zdanie w passato prossimo dotyczy. W przypadku pronome diretto końcówka participio odnosi się do pronome.

Przykłady z czasownikiem posiłkowym essere. Participio passato zachowuje się jak przymiotnik:

• Maria è partita. – Maria wyjechała.
• Mario è uscito. – Mario wyszedł.
• Andrea e Veronica sono andati. – Andrea i Weronika poszli.
• Le ragazze sono venute. – Dziewczyny przyszły.

Przykłady z pronome diretto. Końcówka participio uzależniona jest od pronome:

• Ho visto Daniele. L’ho visto. (Lo + ho + visto = L’ho visto) – Zobaczyłam Daniele. Zobaczyłam go.
• Ho comprato una tazza. L’ho comprata. (La + ho + vista = L’ho vista) – Kupiłam filiżankę. Kupiłam ją.
• Ho visto i ragazzi. Li ho visti. – Zobaczyłam chłopaków. Zobaczyłam ich.
• Ho comprato le lampadine. Le ho comprate. – Kupiłam żarówki. Kupiłam je.

Avere czy essere?

Kiedy natomiast użyć avere, a kiedy essere? W bardzo dużym uproszczeniu:

ESSERE

1. Czasowniki zwrotne, np. Mi sono alzato e poi mi sono lavato. Claudia si è sposata questo mese.

2. Czasowniki takie jak essere, stare, rimanere, restare, succedere, piacere, dispiacere, sembrare, mancare… Np. Siamo stati al mare. Mi è mancato il tuo sorriso. Luigi ci è sembrato triste.

3. Czasowniki nieprzechodnie (czyli takie, od których nie utworzymy strony biernej, po których nie następuje dopełnienie bliższe) związane z przemieszczaniem się i zmianą stanu, np. Marco è andato a trovare sua nonna. Siete già partiti? Ieri è morto il nostro vicino di casa. Sono ingrassata, e tu invece sei dimagrito. Siamo diventati più coraggiosi.

AVERE

1. Czasowniki przechodnie, np. Abbiamo mangiato tanti dolci. Ho comprato una maglietta.

2. Czasowniki nieprzechodnie, które nie są z essere, np. Francesco e Maria hanno ballato tutta la notte. Vittoria ha pianto.

Oprócz tego istnieje wiele innych reguł dotyczących choćby czasowników modalnych czy też tego, kiedy możemy używać zarówno avere, jak i essere albo tego, jak czasownik posiłkowy może zmieniać znaczenie participio… Temu jednak trzeba będzie kiedyś poświęcić oddzielny wpis.

Warto jednak wiedzieć, że znajomość tych zasad dla passato prossimo automatycznie pozwala nam posługiwać się poprawnie również innymi włoskimi czasami złożonymi.

Użycie passato prossimo

Passato prossimo zasadniczo używamy w stosunku do czynności zakończonych. Dotyczy raczej niedalekiej przeszłości, zwłaszcza, kiedy czas, do którego się odnosi, jeszcze się nie zakończył.

Passato prossimo jest więc czasem przeszłym dość bliskim teraźniejszości, ponieważ często możemy zaobserwować teraz jego skutki, np.

• Ieri ho fatto la spesa. Wczoraj zrobiłem zakupy. – Czynność jest zakończona, przeszłość – niedaleka. Dodatkowo możliwe, że w teraźniejszości są jej skutki (zrobiłem wczoraj zakupy, mamy pełną lodówkę, więc ty nie musisz już nic kupować).

• Quest’estate siamo stati in montagna. Tego lata byliśmy w górach. – Odnosi się do lata, które albo nadal trwa, albo niedawno się zakończyło. Na pewno to zdanie nie może być wypowiedziane dwa lata po tym wyjeździe w góry.

• Oggi non ho fatto niente. Dzisiaj nic nie zrobiłem. – Dzisiaj trwa nadal, a fakt, że nic dziś nie zrobiłem, ma też pewnie konsekwencje w teraźniejszości.

Imperfetto w pigułce

Przyszedł czas na imperfetto, o którym będzie krócej, ponieważ to czas prosty. A nawet bardzo prosty, bo nie obfituje w skomplikowane zasady i wyjątki.

Budowa imperfetto

Tak naprawdę w dużej mierze wystarczy, że poznamy ogólną regułę odmiany czasowników w tym czasie, zawartą na poniższym obrazku:

Wyjątki imperfetto dotyczą dość często stosowanych czasowników, ale nie są trudne do zapamiętania – spójrz na poniższy obrazek prezentujący niektóre z nich:

O budowie imperfetto było bardzo krótko, ale teraz przejdziemy do najważniejszego punktu tego wpisu: kiedy używać passato prossimo, a kiedy imperfetto.

Użycie imperfetto

Kiedy natomiast używamy imperfetto? Najlepiej zilustrują to poniższe przykłady:

• Ero stanco – Służy do opisywania emocji, odczuć, kondycji psychicznej.

• Faceva freddissimo e nevicava – Służy do opisywania tła wydarzeń, często pogody.

• Mentre parlava (…), mi gurdava – Używamy go po mentre czyli „podczas gdy”, wyraża „długą” czynność, taką, która nie ma w wypowiedzi wyraźnego początku ani końca.

• Stavo per offrirle un drink – Łączy się z formami stare per i stare + gerundio. Używamy go do wyrażenia czynności niezakończonych albo przerwanych przez passato prossimo.

Oprócz tego imperfetto używamy jeszcze do wyrażania powtarzających się czynności w przeszłości. Np. byliśmy na wakacjach i codziennie chodziliśmy się kąpać w jeziorze (Ogni giorno andavamo a fare il bagno nel lago.)

Passato prossimo o imperfetto?

Pojawia się zatem pytanie, w jakich sytuacjach powinniśmy użyć passato prossimo, a w jakich imperfetto. Czy zmieniając czas, zmienimy również znaczenie zdania? Jak przetłumaczyć zdania w czasie przeszłym na język polski?

Na początku przyjrzyjmy się temu, jak oba czasy ze sobą współgrają. Załóżmy że wieczorem opisujemy, jak spędziliśmy dzień. Oprócz passato prossimo, przyda nam się też imperfetto. Opis takiego dnia mógłby wyglądać tak:

Mi sono svegliato abbastanza presto, ma non ero stanco. Ho fatto colazione e poi sono andato all’università. Faceva freddissimo e nevicava. Ho avuto solo due lezioni, poi sono tornato a casa a pranzo. Di sera sono uscito al bar insieme ai miei amici. Ho notato una ragazza molto bella. Mentre parlava con le sue amiche, mi guardava. Stavo per offrirle un drink, ma all’improvviso è arrivato il suo fidanzato.

Jak widzisz, posłużyłam się tutaj przykładami użycia obu czasów z poprzednich akapitów tego artykułu.

Spójrzmy teraz, jak użycie passato prossimo i imperfetto może zmienić znaczenie zdania:

• A Roma ho cenato al ristorante. W Rzymie zjadłem kolację w restauracji – raz, chodzi o konkretną wizytę w restauracji

• A Roma cenavo al ristorante. W Rzymie jadałem w restauracji – będąc w Rzymie, miałem zwyczaj chodzenia na kolację do restauracji, więcej niż raz

Dosyć często, choć nie zawsze, imperfetto przetłumaczymy na polski jako czas przeszłym niedokonany, a passato prossimo jako dokonany. Nie są to jednak te same pojęcia! Przykład:

• Francesca ha letto un articolo. Francesca przeczytała artykuł.

• Francesca leggeva un articolo. Francesca czytała artykuł.

Problematyczne dla nas jest niekiedy zrozumienie, kiedy czasowniki essere i avere powinny być w imperfetto, a kiedy w passato prossimo. Pamiętajmy, że imperfetto częściej wyraża tło wydarzeń, natomiast passato prossimo skupia się na tym, czy konkretne wydarzenie faktycznie miało miejsce czy nie:

• Sono stata in vacanza a Bari. Byłam na wakacjach w Bari – konkretne wydarzenie, które miało miejsce w konkretnym czasie

• Ero in vacanza quando mi ha chiamato Michele. Byłam na wakacjach, kiedy zadzwonił do mnie Michele – tło wydarzenia, jakim był telefon od Michele

• Abbiamo avuto un incidente stradale. Mieliśmy wypadek samochodowy – konkretne wydarzenie

• Avevamo tante cose da fare. Mieliśmy dużo rzeczy do zrobienia – nie znamy innych konkretów, to tło mówiące tyle, że byliśmy zajęci

Imperfetto / Passato prossimo – esercizi

A teraz przyszedł czas na esercizi  czyli ćwiczenia. Przygotowałam dwa, dzięki którym sprawdzisz, czy potrafisz utworzyć formy passato prossimo i imperfetto i czy rozróżniasz sytuacje, w których się tych czasów używa.

Ćwiczenie 1

Użyj czasownika podanego w nawiasie w odpowiedniej formie, w czasie passato prossimo lub imperfetto.

a) [Io]________(fare) la spesa ieri sera e ________(comprare) una mozzarella.

b) I miei genitori, quando ________(avere) 20 anni, ________(andare) nelle spiagge per nudisti.

c) Elena ________(essere) triste. Che cosa ________(succedere)?

d) ________(fare) bel tempo quando [io] ________(incontrarsi) con lui per la prima volta.

e) Marco________(parlare) al telefono e all’improvviso la cacca di un uccello gli ________(cadere) addosso.

f) Mentre mio marito ________(cambiare) il pannolino di nostro figlio, mia madre lo________ (criticare).

Ćwiczenie 2

Popraw błędy. Błąd może być albo w formie czasownika, albo w jego użyciu.

a) Quando mi ho svegliato, il cane abbaiavo.

b) A Parigi ogni giorno abbiamo mangiato un croissant.

c) Mentre ho fatto la doccia qualcuno entrava nel bagno.

d) Cristina è uscito da casa e poi è incontrato Pietro.

e) Conoscevo Grazia dieci anni fa quando è stata ancora una ragazzina.

f) Le ragazze eravano molto felici quando hanno trovito il loro gatto.

To już wszystko na temat czasów przeszłych passato prossimo i imperfetto. Mam nadzieję, że ten wpis posłuży ci w ramach wstępu lub szybkiej powtórki.

Więcej ćwiczeń znajdziesz w podręcznikach do gramatyki na różnym poziomie zaawansowania, a tymczasem zdradzę ci odpowiedzi do dzisiejszych ćwiczeń:

Ćwiczenie 1

a) Ho fatto / ho comprato; b) avevano / andavano; c) era / è successo; d) Faceva / mi sono incontrato/a; e) parlava / è caduta; f) cambiava / criticava

Ćwiczenie 2

a) mi sono svegliato / abbaiava; b) mangiavamo; c) facevo / è entrato; d) è uscita / ha incontrato; e) Ho conosciuto / era; f) erano / hanno trovato